حماد بن عیسی جهنیحَمّاد بن عیسی جُهَنی، کنیه‌اش ابومحمد، راوی و فقیه شیعی قرن دوم می‌باشد. فهرست مندرجات۱.۱ - جد حماد و نقل حدیث حماد از او ۲ - زمان درگذشت حماد ۳ - دعای امام کاظم علیه‌السلام برای حماد ۳.۱ - محل قبر حماد ۴ - معاصر بودن حماد با چهار امام معصوم ۵ - زمان تولد حماد و مدت عمر وی ۵.۱ - نظر اربلی در مدت عمر حماد ۶ - حماد از اصحاب معصومین ۷ - نظر علامه حلی درباره حماد ۸ - روایت مشترک حماد از تشیع و اهل تسنن ۸.۱ - ستودن حماد توسط رجالیان شیعه ۸.۲ - نظر شیخ طوسی درباره واقفی بودن حماد ۸.۳ - نظر کشی درباره حماد ۸.۴ - نظر علمای اهل تسنن درباره حماد ۹ - نقل احادیث از حماد ۹.۱ - نظر شوشتری درباره روایات حماد ۱۰ - اهتمام حماد به روایات احکام ۱۱ - نقل احادیث حماد از ائمه ۱۲ - نقل حدیث از حماد ۱۳ - کتب منمتسب به حماد ۱۳.۱ - نقل روایت زراری از حماد ۱۴ - روایت منقول از حماد در باب نماز ۱۵ - منابع ۱۶ - پانویس ۱۷ - منابع ۱ - نسب حماد بن عیسیبرخی او را مولی، [۱]
احمد بن محمد برقى، رجال البرقى، ص ۲۱، چاپ جواد قیومى اصفهانى، (تهران)۱۴۱۹.
[۲]
احمد بن محمد برقى، رجال البرقى، ص۴۸، چاپ جواد قیومى اصفهانى، (تهران)۱۴۱۹.
[۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و برخی اصل او را عرب [۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و کوفی [۵]
محمد بن عمر کشّى، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۷، (تلخیص) محمد بن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش.
دانسته‌اند که بعدآ در بصره ساکن شده [۷]
احمد بن محمد برقى، رجال البرقى، ص۲۱، چاپ جواد قیومى اصفهانى، (تهران)۱۴۱۹.
[۸]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۹]
محمد بن عمر کشّى، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۷، (تلخیص) محمد بن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش.
و بدین سبب بصری خوانده شده است. [۱۰]
محمد بن عمر کشّى، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۶، (تلخیص) محمد بن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش.
مؤید این نظر، شهرت حماد به جُهنی است که از انتساب وی به قبیله جُهَینه، شاخه‌ای از عربهای قُضاعه که ساکن کوفه شدند، [۱۲]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۳۴.
حکایت دارد. [۱۳]
محمد بن عمر کشّى، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۷، (تلخیص) محمد بن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش.
۱.۱ - جد حماد و نقل حدیث حماد از اوجد حمّاد، عبیدة بن صیفی جهنی، از صحابیان پیامبر بوده و حماد به واسطه پدرش از او حدیث نقل کرده است. [۱۴]
ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، ج۶، ص۴۷ـ۴۸، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
۲ - زمان درگذشت حمادحماد به سال ۲۰۹، [۱۶]
محمد بن عمر کشّى، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۷، (تلخیص) محمد بن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۱۷]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۸]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
در نود و چند سالگی [۱۹]
محمد بن عمر کشّى، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۷، (تلخیص) محمد بن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۲۰]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۶۲.
[۲۱]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۲۸.
درگذشت.۳ - دعای امام کاظم علیه‌السلام برای حمادبنابر روایتی، امام کاظم علیه‌السلام برای او دعا کرده بود که پنجاه حج نصیبش شود. هنگامی که وی عازم حج پنجاه و یکم شد، در مسیلی که از جحفه تا مسجد شجره و از آنجا تا مدینه ادامه داشت، غرق شد و بدین سبب به غریق الجحفه نیز مشهور است. [۲۲]
محمد بن عمر کشّى، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۷، (تلخیص) محمد بن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۲۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۳.۱ - محل قبر حمادقبر او نزدیک مدینه، بوده است. [۲۵]
علی بن عیسی بهاء الدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۳، ص۵۱۸، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۴ - معاصر بودن حماد با چهار امام معصومحماد با امام صادق، امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم‌السلام معاصر بوده است. [۲۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۲۷]
علی بن عیسی بهاء الدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۲، ص۴۱۸ـ۴۱۹، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۲۸]
علی بن عیسی بهاء الدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۳، ص ۱۵۷، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۵ - زمان تولد حماد و مدت عمر ویبا توجه به سنّش در هنگام وفات، احتمالا بین سالهای ۱۱۰ تا ۱۲۰ متولد شده و در نتیجه با امام صادق علیه‌السلام (متوفی ۱۴۸) هم‌عصر بوده است. برخی گفته‌اند که وی تا زمان امام رضا علیه‌السلام (متوفی ۲۰۳) زنده بوده است. [۲۹]
محمد بن عمر کشّى، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۷، (تلخیص) محمد بن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۳۰]
الاختصاص، (منسوب به) محمد بن محمد مفید، ص۲۰۵، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم:جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
۵.۱ - نظر اربلی در مدت عمر حمادالبته بهاء الدین اربلی [۳۲]
علی بن عیسی بهاء الدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۳، ص۱۵۷، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
از دیدار وی با امام جواد علیه‌السلام سخن گفته است.۶ - حماد از اصحاب معصومینحماد از اصحاب مشترک امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهم‌السلام شمرده شده، [۳۳]
احمد بن محمد برقى، رجال البرقى، ص۲۱، چاپ جواد قیومى اصفهانى، (تهران)۱۴۱۹.
[۳۴]
احمد بن محمد برقى، رجال البرقى، ص۴۸، چاپ جواد قیومى اصفهانى، (تهران)۱۴۱۹.
[۳۵]
احمد بن محمد برقى، رجال البرقى، ص۵۳، چاپ جواد قیومى اصفهانى، (تهران)۱۴۱۹.
[۳۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
هر چند از او روایتی از امام رضا و امام جواد علیهماالسلام باقی نمانده است. [۳۹]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۷ - نظر علامه حلی درباره حمادبنا به گفته علامه حلّی، حماد اهل دقت و احتیاط در نقل حدیث بوده است، [۴۰]
حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ص۱۲۴، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
به همین سبب با اینکه از امام صادق علیه‌السلام هفتاد حدیث شنیده بوده، برای اطمینان، به روایت بیست حدیث بسنده کرده است. [۴۱]
محمد بن عمر کشّى، اختیار معرفة الرجال، ص۳۱۶، (تلخیص) محمد بن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۴۲]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۸ - روایت مشترک حماد از تشیع و اهل تسننحماد بن عیسی از راویان مشترک شیعه و اهل سنّت است. ۸.۱ - ستودن حماد توسط رجالیان شیعهرجالیان شیعه او را با صفاتی چون ثقه و صدوق ستوده‌اند. [۴۳]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۵۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۴۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۴۶]
ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ص۱۳۲، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
[۴۷]
عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲۴، ص۸۶ـ ۹۲، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳.
[۴۸]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۵۶ـ۶۶۵.
[۴۹]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۲۴ـ۲۳۰.
۸.۲ - نظر شیخ طوسی درباره واقفی بودن حمادبه گفته طوسی چند تن از اصحاب امام کاظم با دیدن معجزات حضرت رضا از عقیده وقف برگشتند و به امامت وی گردن نهادند که در این میان از حماد نیز نام برده است، هر چند در دیگر منابع به این مطلب اشاره نشده است. ۸.۳ - نظر کشی درباره حمادکشّی [۵۱]
محمد بن عمر کشّى، اختیار معرفة الرجال، ص۳۷۵، (تلخیص) محمد بن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش.
حماد را یکی از شش راوی فقیه از اصحاب امام صادق شمرده و گفته است شیعیان بر صحت روایات، تصدیق منقولات و اعتراف به فقاهت آن‌ها اجماع دارند.این عده دانشمندترین افراد در طبقه جوان‌تر شاگردان امام صادق بودند. ۸.۴ - نظر علمای اهل تسنن درباره حماداز علمای اهل سنّت فقط یحیی بن معین، حماد را شیخِ صالح دانسته است [۵۳]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۵، ص۶۳، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
و دیگران او را تضعیف و گاه به افترا و وضع حدیث متهم کرده‌اند. [۵۴]
سلیمان بن اشعث ابوداوود، سؤالات ابی‌عبید الآجری أباداود سلیمان بن الاشعث السجستانی، ج۱، ص۳۶۰، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستونی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۵۵]
سلیمان بن اشعث ابوداوود، سؤالات ابی‌عبید الآجری أباداود سلیمان بن الاشعث السجستانی، ج۲، ص۱۲۶، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستونی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۵۶]
ابن ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۴۵، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۵۷]
ابن حِبّان، کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، ج۱، ص۲۵۳ـ۲۵۴، چاپ محمود ابراهیم زاید، حلب ۱۳۹۵ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۵ـ۱۹۷۶.
[۵۸]
ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۳، ص۱۶ـ۱۷، چاپ عادل احمد عبد الموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
با این حال، محدّثان اهل سنّت در کتابهای خود روایات وی را از امام جعفر صادق، حنظلة بن ابی‌سفیان جمحی، سفیان ثوری و ابن جریج نقل کرده‌اند. [۵۹]
ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۳۸۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
[۶۰]
محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج۵، ص۱۳۱ـ۱۳۲، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
[۶۱]
سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الاوسط، ج۴، ص۲۳۵، چاپ ابومعاذ طارق بن عوض اللّه، (قاهره) ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶.
[۶۲]
سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الاوسط، ج۷، ص۱۲۴، چاپ ابومعاذ طارق بن عوض اللّه، (قاهره) ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶.
[۶۳]
ابو نعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان اللّه تسعة و تسعین اسمآ»، ص۱۵۲ـ۱۵۵، چاپ مشهور بن حسن بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
[۶۴]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۲۸۱ـ۲۸۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۹ - نقل احادیث از حماداز حماد بن عیسی، در منابع حدیثی شیعه، افزون بر ۵۰۰، ۱ حدیث نقل شده است. خویی، [۶۵]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۱۶.
ذیل عنوان حماد بن عیسی، ۱۰۳۶ روایت او را برشمرده است که ظاهراً باید بخشی از روایات منقول از حماد را، که میان وی و حماد بن عثمان مشترک است، [۶۶]
فخرالدین بن محمد طریحی، جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، ص۶۳ـ۶۴، چاپ محمدکاظم طریحی، تهران (۱۳۷۴).
[۶۷]
محمدامین بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، ص۴۸ـ۵۱، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵.
به آن‌ها افزود. [۶۸]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۸۹ـ۱۹۸.
۹.۱ - نظر شوشتری درباره روایات حمادبه نظر شوشتری، [۶۹]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۶۳.
وجه تمایز این دو حماد، مرویٌ عنه آنهاست، زیرا حماد بن عیسی از حریز بن عبداللّه سجستانی روایت نقل کرده است و حماد بن عثمان از عبیداللّه بن علی حلبی.۱۰ - اهتمام حماد به روایات احکامبررسی محتوای روایات حماد نشان می‌دهد که وی بیش‌تر به ثبت و نقل احادیث احکام اهتمام داشته است و در این زمینه از راویان پر حدیث به شمار می‌آید. روایاتی نیز درباره امامت و اخلاق دارد. [۷۰]
محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۷۳ـ۲۷۶، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۱۱ - نقل احادیث حماد از ائمهاو بیش از همه از امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام، [۷۱]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۳۱.
[۷۲]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۴۲۲-۴۲۴.
از طریق حدود پنجاه راوی و بیش‌تر از حریز بن عبداللّه سجستانی - از جمله کتاب الصلاة حریز - روایت کرده است. [۷۳]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۸۹.
[۷۴]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۳۱.
[۷۵]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۴۲۶-۴۳۷.
۱۲ - نقل حدیث از حمادبیش از چهل تن نیز مستقیماً از او روایت نقل کرده‌اند [۷۶]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۳۱ـ۲۳۲.
که بیش از همه، ابراهیم بن هاشم از او روایت کرده است.در بعضی اسانید، به اشتباه، ابراهیم بن هاشم راوی حماد بن عثمان ذکر شده است، در حالی که قطعاً ابراهیم بن هاشم، حماد بن عثمان را درک نکرده و احتمالا در اسناد، تصحیف یا حذفی رخ داده است. [۷۷]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۵۲.
[۷۸]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۵۹.
[۷۹]
محمد بن محمد ابراهیم کلباسی، الرسائل الرجالیة، ج۳، ص۲۴۳ـ۲۵۲، چاپ محمدحسین درایتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش.
[۸۰]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۳۱ـ۲۳۲.
[۸۱]
خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۴۲۲-۴۴۷.
[۸۲]
محسن خاتمی، فهارس بحار الانوار، ج۸، ص۴۵۲ـ۴۵۴، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۸۳]
محسن خاتمی، فهارس بحار الانوار، ج۸، ص۴۵۷ـ۴۵۹، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۳ - کتب منمتسب به حمادبه حماد چند کتاب نسبت داده شده است: کتاب الزکاة، کتاب الصلاة و کتاب النوادر، [۸۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۲۱۴۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۸۵]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۵۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
که احتمالا حاوی کتابهای حریز بن عبداللّه سجستانی بوده‌اند، [۸۶]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۶۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۸۷]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲، ص۱۴۵.
همچنان که اصول بسیاری از اصحاب ائمه و کتاب سلیم بن قیس از طریق وی روایت شده است. [۸۸]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۲۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۸۹]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۹۵ چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۹۰]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۲۳۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۹۱]
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۲۳۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
کتاب دیگر او، مسائل التلمیذ و تصنیفه، حاوی پند و اندرز و مطالبی درباره توحید و دانستنیهایی درباره انسان و حیوانات است که حماد از امام صادق علیه‌السلام پرسیده و حضرت پاسخ داده است. [۹۲]
ابن غضائری، الرجال لابن الغضائری، ص۱۲۳، چاپ محمدرضا حسینی جلالی، قم ۱۴۲۲.
[۹۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۳.۱ - نقل روایت زراری از حمادابوغالب زراری [۹۴]
احمد بن محمد زراری، رسالة ابی‌غالب الزراری الی ابن انبه فی ذکر آل اعین، ص۱۷۸، چاپ محمدرضا حسینی، قم ۱۴۱۱.
نیز یک جزء حدیثی از روایات حماد نگاشته که به گفته زراری، این روایات از یکی از کتابهای حماد اخذ شده است.۱۴ - روایت منقول از حماد در باب نمازروایتی مشهور به صحیحه حماد درباره آداب و کیفیت نماز در کتب روایی شیعه وارد شده است که مقبول و مستند فقهای امامیه بوده است. [۹۸]
ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح، ج۲، ص۶۴۶۵، الحسان، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲۱۳۶۵ش.
[۹۹]
رضی الدین محمد بن حسین خوانساری، مائده سماویّه و چند رساله دیگر، ص۳۱۵ـ۳۴۸، چاپ رضا استادی و علی‌اکبر زمانی‌نژاد، قم ۱۳۷۸ش.
[۱۰۰]
محمدباقر بهبودی، معرفة الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عند الشیعة الامامیة، ص۳، تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۰۱]
ابن سعید، الجامع للشّرائع، ص۴، قم ۱۴۰۵.
۱۵ - منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه. (۲) ابن ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت. (۳) ابن اثیر، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، تهران: انتشارات اسماعیلیان. (۴) ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. (۵) ابن حبّان، کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، چاپ محمود ابراهیم زاید، حلب ۱۳۹۵ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۵ـ۱۹۷۶. (۶) ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. (۷) ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش. (۸) ابن سعید، الجامع للشّرائع، قم ۱۴۰۵. (۹) ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح، الحسان، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ش. (۱۰) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱. (۱۱) ابن غضائری، الرجال لابن الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی جلالی، قم ۱۴۲۲. (۱۲) ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت). (۱۳) ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶. (۱۴) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سؤالات ابی‌عبید الآجری أباداود سلیمان بن الاشعث السجستانی، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستونی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۱۵) ابو نعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌اللّه تسعة و تسعین اسمآ»، چاپ مشهوربن حسن بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳). (۱۶) الاختصاص، (منسوب به) محمد بن محمد مفید، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. (۱۷) محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۱۸) احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (تهران) ۱۴۱۹. (۱۹) علی بن عیسی بهاء الدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۲۰) محمد باقر بهبودی، معرفة الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عند الشیعة الامامیة، تهران ۱۳۶۲ش. (۲۱) محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۵، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳. (۲۲) محسن خاتمی، فهارس بحار الانوار، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۲۳) رضی الدین محمد بن حسین خوانساری، مائده سماویّه و چند رساله دیگر، چاپ رضا استادی و علی‌اکبر زمانی‌نژاد، قم ۱۳۷۸ش. (۲۴) خویی، معجم رجال الحدیث. (۲۵) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۲۶) احمد بن محمد زراری، رسالة ابی‌غالب الزراری الی ابن انبه فی ذکر آل اعین، چاپ محمدرضا حسینی، قم ۱۴۱۱. (۲۷) سمعانی، الانساب. (۲۸) شوشتری، قاموس الرجال. (۲۹) سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الاوسط، چاپ ابومعاذ طارق بن عوض اللّه، (قاهره) ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶. (۳۰) فخر الدین بن محمد طریحی، جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، چاپ محمدکاظم طریحی، تهران (۱۳۷۴). (۳۱) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰. (۳۲) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵. (۳۳) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰. (۳۴) محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبة، چاپ عبداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱. (۳۵) حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷. (۳۶) محمد امین بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵. (۳۷) محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. (۳۸) محمد بن محمد ابراهیم کلباسی، الرسائل الرجالیة، چاپ محمدحسین درایتی، قم ۱۳۸۰ـ ۱۳۸۱ش. (۳۹) کلینی، اصول کافی. (۴۰) عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ. (۴۱) یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۴۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. ۱۶ - پانویس
۱۵ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله «حَمّاد بن عیسی جُهَنی»، ص۶۴۹۷. |